Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Đây là một sự công nhận giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, vốn là một nét sinh hoạt đặc trưng của vùng đất này. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia buôn bán giảm đáng kể.
Trước đây, chợ nổi không chỉ đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa, mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một phần của cộng đồng cư dân sông nước. Tuy nhiên, trong một thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, với bóng thương hồ ngày càng thưa vắng.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến. Điều này vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Ngoài ra, nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm do chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự.
Các chuyên gia cho rằng, điểm mấu chốt trong việc bảo tồn chợ nổi không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp được đề xuất như: quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, nên miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Việc tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động.
Để cải thiện thực trạng nêu trên, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Giữ được thương hồ là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.